Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, Kraków 1996-

IJP PAN

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, IJP PAN, Kraków 1996–.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.
  • LICZBA HASEŁ

    Stan na 1 lipca 2011 r.: 16 159
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny. [1] Istnieje możliwość uporządkowania haseł a fronte i a tergo oraz wyszukiwania zaczynających się od..., zawierających..., kończących się na....

    [1] Słownik elektroniczny umożliwia publikowanie artykułów hasłowych w dowolnej kolejności.
  • TWÓRCY

    Publikacja zespołowa Pracowni Historii Języka Polskiego XVII i XVIII w. Zakładu Językoznawstwa IJP PAN pod kierunkiem kolejnych kierowników Pracowni: Haliny Konecznej, Stanisława Skorupki, Salomei Szlifersztejnowej, Kazimierza Żelazki, Krystyny Siekierskiej i Włodzimierza Gruszczyńskiego. Efektem prowadzonych przez kilkadziesiąt lat prac przygotowawczych jest 5 zeszytów słownika wydanych pod redakcją Krystyny Siekierskiej oraz nowa, elektroniczna forma słownika, której pomysłodawcą jest Włodzimierz Gruszczyński.

    Krystyna Siekierska, absolwentka studiów polonistycznych w Łodzi i Warszawie, pod kierunkiem Witolda Doroszewskiego uzyskała magisterium (1955) oraz obroniła rozprawę doktorską (1972) zatytułowaną Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku (Wrocław 1974). Od 1957 r. członek Pracowni Historii Języka Polskiego XVII i XVIII w. (uczestniczyła w przygotowaniu Słownika języka Jana Chryzostoma Paska), w latach 1991–2003 jej kierownik i redaktor pierwszych zeszytów słownika.

    Włodzimierz Gruszczyński, absolwent polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim, był w latach 1978–2010 pracownikiem Instytutu Dziennikarstwa na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. Doktoryzował się w 1987 r., habilitację uzyskał w 2000 r. na podstawie rozprawy zatytułowanej Wokabularze ryskie na tle XVI- i XVII-wiecznej leksykografii polskiej (Warszawa 2000). W latach 80. i 90. lektor języka polskiego na uniwersytetach w Bukareszcie, Uppsali i Sztokholmie. Od 2006 profesor i prodziekan Wydziału Filologicznego w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Od 2004 r. kierownik Pracowni Historii Języka Polskiego XVII i XVIII w. IJP PAN i autor koncepcji słownika elektronicznego.

    Autorzy haseł: Dorota Adamiec, Jadwiga Chotkowska, Włodzimierz Gruszczyński, Marek Kunicki-Goldfinger, Katarzyna Kupiszewska-Grzybowska, Paweł Kupiszewski, Danuta Lankiewicz, Małgorzata B. Majewska, Magdalena Majdak, Ewa Małachowska-Pasek, Wiesław Morawski, Aldona Przyborska-Szulc, Barbara Rykiel-Kempf, Krystyna Siekierska, Teresa Sokołowska, Kazimierz Żelazko
  • CHARAKTERYSTYKA

    Prace nad Słownikiem języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku (dalej SPXVII) rozpoczęły się w 1954 r., kiedy to w celu opisania leksyki doby średniopolskiej powołano w IJP PAN Pracownię Historii Języka Polskiego XVII i XVIII w. Przez lata prowadzono ekscerpcję i wypracowywano w zespole koncepcję dzieła. Kanon źródeł miał być możliwie reprezentatywny i zawierać nie tylko utwory literackie (w XVII i XVIII w. głównie wierszowane), ale także akta urzędowe, inwentarze, podręczniki specjalistyczne, słowniki, rozmówki, dokumenty osobiste, listy i inne. Ze względu na ograniczenia kadrowe i finansowe podjęto trudną decyzję o zmniejszeniu kanonu z 422 do 228 dzieł. W sumie, metodą ekscerpcji pełnej i wybiórczej, uzyskano ostatecznie materiał z 275 tekstów, obecnie zaś liczba źródeł stale się powiększa. W 1991 r. powołany został Komitet Redakcyjny Słownika, w którego skład weszli Maria Karpluk, Jadwiga Puzynina, Wojciech Ryszard Rzepka, Teresa Smółkowa, Stanisław Urbańczyk i Halina Wiśniewska. W 2004 r. Komitet poszerzono o nowych członków: Mirosława Bańkę, Ireneusza Bobrowskiego, Adama Karpińskiego, Wacława Twardzika, Bogdana Walczaka, a następnie Krystynę Siekierską.

    W 1996 r. ukazał się zeszyt próbny SPXVII. Dyskusja nad nim odbyła się na posiedzeniu Komitetu Językoznawstwa PAN w 1997 r. W zeszycie pierwszym (a obecnie również na stronie internetowej) znalazła się Przedmowa W. R. Rzepki, Historia Słownika K. Siekierskiej i T. Sokołowskiej, Zasady opracowania, bibliografia oraz biogramy pisarzy i tłumaczy dzieł będących podstawą źródłową omawianej publikacji. W latach 1999–2004 ukazał się w pięciu zeszytach tom pierwszy obejmujący hasła na literę A. Jak prognozowano, utrzymanie dotychczasowego tempa pozwoliłoby zakończyć prace za ok. 100 lat. Poszukiwanie sposobów na przyspieszenie działań lub (to także novum) udostępnienie szerszemu gronu użytkowników zgromadzonych w Pracowni materiałów w postaci nieopracowanej zaowocowało decyzją o zmianie formy publikacji. W 2004 r. Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku uzyskał postać elektroniczną i jako pierwszy polski słownik historyczny powstaje obecnie wyłącznie w tej wersji.

    Zmiany, które nastąpiły w Pracowni w 2004 r., należy jak na tamte warunki określić jako rewolucyjne, choć z dzisiejszego punktu widzenia wydają się naturalne, konieczne i oczywiste. Udało się zapoczątkować działanie sieci wewnętrznej podłączonej do internetu, wykonano stronę internetową słownika, zrezygnowano z wykorzystywania komputerów jedynie jako edytorów tekstu na rzecz prac na formularzu elektronicznym, zmieniono format przygotowanych tekstów na bardziej funkcjonalny, zaczęto realizować postulat, by jak najwięcej źródeł doprowadzać do postaci elektronicznej, co dało początek korpusowi tekstów. Dziś SPXVII ma postać bazy danych, która ułatwia stosowanie zaawansowanych technik jego tworzenia i przeszukiwania. Umożliwia rezygnację z drukowania errat i suplementów, z ograniczeń w przytaczaniu materiału ilustracyjnego, pozwala na ciągłe doskonalenie opisu leksykograficznego. Prace realizowane są ekonomiczniej i szybciej, choć rodzą też dylematy (z jednej strony każda modyfikacja wymaga przeróbki materiału już opracowanego, z drugiej stan zaawansowania prac niekiedy pozwala jeszcze na taką decyzję). Mimo iż zależna chociażby od dostaw prądu czy internetu, tylko postać elektroniczna dzieła jest adekwatna do stałego przyrostu zdygitalizowanego materiału źródłowego i wymagań współczesnej leksykografii. Nie wyklucza wszakże w przyszłości opublikowania opracowanych artykułów hasłowych w wersji papierowej.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    O innowacjach SPXVII można mówić w zależności od tego, którą jego postać i z jaką publikacją będziemy porównywać: czy wersję elektroniczną z klasyczną (w tym różnice w instrukcji redakcyjnej, może także zestawienie artykułów hasłowych na literę A), czy zmiany w stosunku do innych słowników elektronicznych (dla polszczyzny historycznych brak, może zatem adekwatne byłoby porównanie z opisującymi leksykę innojęzyczną), czy klasycznych historycznych. Być może niektóre z rozwiązań okażą się bezwzględnie nowe. Niektóre ze zmian technicznych i merytorycznych naturalnie wynikają ze specyfiki wersji elektronicznej. Szczegółowe opisanie innowacji nie wydaje się w tym miejscu zasadne – zasługuje na osobne opracowanie.

     

    ► SPXVII jest pierwszym słownikiem, w którym postanowiono opracować najpierw samodzielne części mowy, a następnie niesamodzielne (miały się znaleźć w osobnym tomie).

    ► W słowniku elektronicznym zrezygnowano z podawania frekwencji wystąpień, poszerzono natomiast m.in. opis informacji gramatycznej. 

    ► Obecnie autorzy haseł wypełniają poszczególne elementy artykułu hasłowego w formularzu, który zawiera pełny zestaw możliwości do wyboru w ramach określonej kategorii. Taki sposób pracy znacznie zmniejsza ryzyko pomyłek.

    ► W słownikuelektronicznymwprowadzono trzy stadia opracowania artykułu hasłowego: 1) zalążek artykułu (widoczny tylko dla autorów słownika), 2) artykuł hasłowy w trakcie opracowania, 3) artykuł opracowany.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Wyraz hasłowy (BRODA) zapisany jest pogrubionymi wersalikami w prostokątnym polu na niebieskim tle. Obok znajduje się informacja gramatyczna (tu: rzecz. ż). oraz warianty fonetyczne (w haśle broda ich brak), a następnie informacja o tym, w którym ze słowników (staropolskim, polszczyzny XVI w., Knapiusza, Troca, Lindego, wileńskim, warszawskim, pod red. W. Doroszewskiego) wyraz hasłowy jest notowany (wyraz broda jest notowany we wszystkich). Poniżej pojawia się wyróżniony niebieską czcionką wykaz obecnych w materiale źródłowym form gramatycznych (w wypadku hasła broda jest to niemal cały paradygmat), następnie, przy wyrazach pochodzenia obcego pojawia się informacja etymologiczna. Dalej, w ostrokątnych cudzysłowach czcionką w kolorze czerwonym, zapisane są kolejno numerowane definicje znaczeń (hasło broda ma trzy znaczenia: „1. dolna część twarzy, poniżej dolnej wargi, 2. zarost na twarzy poniżej ust, na szczękach i podbródku; u niektórych zwierząt pęk włosów pod pyskiem na podgardlu, 3. człowiek brodaty, brodacz”). Ostatnie z nich poprzedzone zostało jednym z 27 kwalifikatorów (tu: ekspr.). Po definicji następuje materiał ilustracyjny, w którym wszystkie formy wyrazu hasłowego wyróżniane są niebieską czcionką (wyrazy obce zaś innym krojem czcionki). Poświadczenia opatrywane są skrótem nazwiska autora i/lub tytułu dzieła oraz numerem strony. Skróty rozwijają się na życzenie czytelnika do skróconego opisu bibliograficznego. Pod znaczeniami mogą znajdować się związki wyrazowe o różnym stopniu łączliwości (1. ustabilizowane połączenia wyrazowe (▲), 2. związki frazeologiczne (♦), 3. przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa (●)), wraz z zaznaczeniem ewentualnego szyku zmiennego. Pod każdym ze związków wyrazowych zamieszczono materiał ilustracyjny z lokalizacją. Poniżej znajdują się podhasła, odsyłacze oraz miejsce na wymianę opinii (Wyświetl dyskusję na temat hasła) i umieszczenie komentarzy zarówno użytkowników, jak i autorów. Artykuły hasłowe są sygnowane.
  • INNE

    ► Daleko idące zmiany w instrukcji redakcyjnej SPXVII (spowodowane specyfiką postaci elektronicznej, potrzebą uwzględnienia najnowszych osiągnięć metaleksykografii oraz rozwojem technik informatycznych) skłaniają do zastanowienia, czy mówimy o ewolucji jednego słownika, czy też odrębnych opracowaniach leksykograficznych. Częścią wspólną ich obu, bez której obecny słownik nie mógłby powstawać w takiej wersji, jest gromadzona od dziesięcioleci kartoteka i lata doświadczeń zweryfikowanych w praktyce przez wydanie Słownika języka Jana Chryzostoma Paska (1965–1973). Zdrugiej strony materiał źródłowy podlega stałym uzupełnieniom, m.in. dzięki dygitalizacji kolejnych źródeł, pochodną zaś możliwości i konsekwencji, jakie niesie za sobą postać elektroniczna, jest tworzenie nowego sposobu opisu (niekiedy od podstaw). Podkreślenie pewnej odrębności obu publikacji zapobiegłoby wprowadzaniu w błąd tych, którzy nie mają świadomości różnic między wersją zeszytową a elektroniczną (por. np. hasła na literę A). Wydaje się, że przy zachowaniu świadomości ewolucji dzieła (takie jest stanowisko autorki) należałoby w tym kontekście rozważyć wprowadzenie nazwy np. Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku dla wersji obowiązującej od 2004 r.

    ► Kartoteka SPXVII liczy ok. 80 tys. wyrazów i ok. 3 mln fiszek.

    ► Użytkownik może wybrać sposób prezentacji artykułu hasłowego (widok zwięzły lub obszerny), zmienić szerokość okna, wybrać poprzednie lub następne hasło z ciągu alfabetycznego lub kwerendy.

    ► SPXVII daje możliwość przeprowadzania bardzo zaawansowanych kwerend, m.in. wyszukiwania ze względu na każdy element artykułu hasłowego oraz ze względu na źródło cytatu. Umożliwia znalezienie haseł najnowszych i ostatnio zmodyfikowanych.

    ► Słownik zawiera osobną stronę prezentującą zestawienia statystyczne.

    ► Równolegle ze słownikiem powstaje korpus tekstów źródłowych. Teksty wprowadzane są zarówno z zewnątrz, jak i z wewnątrz, cytaty pochodzą z korpusu wewnętrznego lub go rozbudowują. W przyszłości korpus ma być anotowany morfologicznie, czyli wyposażony w opis gramatyczny każdej formy wyrazowej.

    ► Równolegle ze słownikiem powstaje baza szczegółowych opisów bibliograficznych źródeł oraz baza informacji biograficznych o autorach, tłumaczach i drukarzach tekstów cytowanych w słowniku.
  • CIEKAWOSTKI

    ► W przykładowym okresie 25 czerwca – 25 lipca 2011 stronę internetową SPXVII odwiedzili internauci ze wszystkich kontynentów, z 37 państw (m.in. Francji, Belgii, Ukrainy, Nowej Zelandii, Irlandii, Niemiec, Brazylii czy Zjednoczonych Emiratów Arabskich) oraz z 371 miast i miejscowości (m.in. Piły, Liverpoolu, Zurichu, Sochaczewa, Drezna, Zbąszynia, Toronto, Ustrzyk Górnych, Tunisu czy Oxfordu).

    ► Według stanu z lipca 2011 r. SPXVII rejestruje 39 392 cytaty z 741 źródeł.

    ► Zmodyfikowany formularz elektroniczny zaprojektowany przez Mateusza Żółtaka jest podstawą Wielkiego słownika języka polskiego PAN.

    ► Dzięki grantowi KBN powstał elektroniczny indeks wyrazów z kartoteki oraz materiałów uzupełniających słownika.

    ► Do elektronicznej wersji SPXVII został w większości włączony materiał Słownika języka Jana Chryzostoma Paska (1965–1973).

    ► W ramach projektu Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych (RCIN) trwa skanowanie kartoteki słownika.
  • WYDANIA

    Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Zeszyt próbny, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem K. Siekierskiej, IJP PAN, Kraków 1996.
    Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, z. 1–2, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem K. Siekierskiej, IJP PAN, Kraków 1999. (Aaron – alembik).
    Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, z. 3, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem K. Siekierskiej, IJP PAN, Kraków 2000. (alembik – aplikować).
    Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, z. 4, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem K. Siekierskiej, IJP PAN, Kraków 2001. (aplikować – asper).
    Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, z. 5, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem K. Siekierskiej, IJP PAN, Kraków 2004. (aspergesm – ażust, Suplement, Indeks).

    Elektroniczny Słownik języka polskiego XVII 1. połowy XVIII wieku, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem W. Gruszczyńskiego, IJP PAN, 2004–, A –. http://sxvii.pl
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Planowana jest dygitalizacja opublikowanego I tomu słownika.
  • LITERATURA

    Adamiec D., Frazeologia w „Słowniku języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”, „Problemy Frazeologii Europejskiej” 6, 2004, s. 59–71.

    Gruszczyński W., O przyszłości „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”, „Poradnik Językowy” 2005, nr 7, s. 48–61. >link<

    Gruszczyński W., Jednostka opisu leksykograficznego w słowniku historycznym na przykładzie Słownikajęzyka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, „Poradnik Językowy” 2010, nr 4, s. 26–40. >link<

    Gruszczyński W., Historia Pracowni, O Słowniku. >link<

    Majewska M., Dygitalizacja bazodanowa na przykładzie Słownika języka Jana Chryzostoma Paska, „Prace Filologiczne” LVIII, 2010, s. 263–273.

    Siekierska K., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, historia przedsięwzięcia, założenia teoretyczne, plan prac, prognozy na przyszłość, „Język Polski” 1998, nr 1–2, s. 82–90. >link<

    ► Recenzje

    Decyk W., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, z. 1, 1–4 Kraków1999–2001, „Poradnik Językowy” 2003, nr 7, s. 62–65.

    Dubisz S., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, „Przegląd Humanistyczny” 1997, nr 1, s. 164–166.

    Dubisz S., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, nr 1, Kraków 1999, „Przegląd Humanistyczny” 2000, nr 1/2, s. 173–175.

    Kucała M., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, t. 1, z. 1, Kraków1999, „Język Polski” 2000, nr 3–4, s. 277–281. >link<

    Walczak B., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, Kraków 1996, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Seria Językoznawcza 1997, t. 4, s. 225–232.

    Żółtak A., Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku - nowe możliwości przetwarzania i prezentacji danych związane z wykorzystaniem technologii bazodanowych, praca licencjacka na kierunku Informacja Naukowa i Bibliotekoznawstwo napisana pod kierunkiem dr. Dariusza Grygrowskiego, Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny, Warszawa 2009.
  •   Opracowanie: dr Magdalena Majdak
  •   Konsultacja: dr hab., prof. nadzw. Włodzimierz Gruszczyński